مراد از آیات عام و خاص چیست؟ فرق بین آیات عام و خاص در قرآن چیست؟ انواع آیات عام و خاص را بیان کنید؟
«عام»، لفظى است که بدون حصر، تمام افرادى که صلاحیت آن‌را دارند فرا می‌گیرد، یکی از الفاظ آن «کلّ» است که در اول جمله می‌آید؛[۱] مانند: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ»،[۲] یا در پى آن، مانند: «فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ».[۳]
اما «خاص» عبارتی است که برخى مصادیق واژگان یا عبارت عامی را از دایره شمول آن خارج می‌کند.
در آیه شریفه: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ …»،[۴] لفظ «الانسان» عام بوده و عبارت «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» خاص است.
عام بر سه قسم است:
۱. آن‌که بر عموم خود باقى باشد؛ که در این رابطه باید گفت که بیشتر عام‌ها، عقلاً و شرعاً تخصیص می‌خورند مثلاً آیه «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ»[۵] به حالت ناچارى تخصیص زده شده است.[۶]
اما به هر حال آیاتی هرچند اندک داریم که به عموم خود باقی‌اند و مخصّص ندارند؛ مانند آیات شریفه «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ …»[۷] و «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً»؛[۸] (تمام کسانى که در آسمان‌ها و زمین هستند، بنده اویند!).[۹]
۲. عامّى که از ابتدا منظور از آن خاص می‌باشد؛ مانند آیه «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ»؛[۱۰] که گوینده آن یک نفر به نام نعیم بن مسعود أشجعى یا بادیه‌نشینى از قبیله خزاعه بوده است.[۱۱] این‌گونه است آیه «فَنادَتْهُ الْمَلائِکَهُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ»[۱۲] که منظور از ملائکه جبرئیل است.[۱۳]
۳. عامّ مخصوص(تخصیص زده شده).[۱۴] که در قرآن مثال‌هاى زیادى دارد.
در فرق بین این دو عام گفته‌اند: اولى (عامّى که منظور از آن خاص می‌باشد) همه أفراد را شامل نمی‌شود، نه از جهت لفظ، و نه از ناحیه حکم؛ بلکه داراى افرادى است که در یکى از آنها استعمال شده است. ولی دوّمى، عموم و شمولش نسبت به تمام أفراد منظور شده از جهت فراگیرى لفظ نه از لحاظ حکم.[۱۵]
در ادامه باید گفت که یکى از انواع خاص در قرآن آن است که عموم سنّت را تخصیص می‌زند، و این نوع کم است؛ از جمله مثال‌هاى آن، آیه «حَتَّى یُعْطُوا الْجِزْیَهَ»[۱۶] است که تخصیص زده سخن رسول اکرم(ص) را که: «مأموریت یافته‌ام با مردم بجنگم تا این‌که لا اله الّا الله بگویند».[۱۷]
پی نوشت ها :
[۱]. سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۱، بیروت، دار الکتاب العربى، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
[۲]. رحمن، ۲۶.
[۳]. حجر، ۳۰.
[۴]. عصر، ۲ – ۳.
[۵]. مائده، ۳.
[۶]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۳.
[۷]. نساء، ۲۳.
[۸]. مریم، ۹۳.
[۹]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۳.
[۱۰]. «اینها کسانى بودند که [بعضى از] مردم، به آنان گفتند: مردم (لشکر دشمن) براى [حمله به] شما اجتماع کرده‌اند از آنها بترسید!»؛ آل عمران، ۱۷۳.
[۱۱]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۴؛ فیض کاشانی، ملا محسن، الاصفی فی تفسیرالقرآن، تحقیق، درایتی، محمدحسین، نعمتی، محمدرضا، ج ۱، ص ۱۸۳، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
[۱۲]. آل عمران، ۳۹.
[۱۳]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۵.
[۱۴]. همان.
[۱۵]. همان، ص ۶۳۴.
[۱۶]. توبه، ۲۹.
[۱۷]. الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۶۳۷.
